موسیقی ردیف شده دستگاهی مانند زبان فارسی، به‌عنوان موسیقی رسمی ایران در جهان، شناخته شده است. اما علت استفاده از اصطلاح دستگاه برای آن چیست؟ در پاسخ باید بگوییم که اصوات در موسیقی ردیف ایرانی مانند مواد خامی هستند که در طی عبور از دستگاه به محصول تبدیل می‌شوند. محصول این فرایند تولید قطعه‌ای در شور، ماهور و… می‌باشد. در این مقاله از آموزشگاه موسیقی دادآفرین قصد داریم شما را با مفهوم دستگاه در موسیقی ایرانی و انواع آن آشنا کنیم.
مفهوم دستگاه در موسیقی ایرانی چیست؟
دستگاه در موسیقی ایرانی، مجموعه‌ای از ملودی‌ها، گوشه‌ها و قطعات موسیقی است که بر اساس قواعد و ساختار مشخصی سازماندهی شده‌اند. هر دستگاه دارای یک گام و فواصل معین است که حال‌وهوای خاصی به آهنگ می‌بخشد. به‌عبارت‌دیگر، در این نوع موسیقی با یک سیستم فشرده و تنظیم شده به نام ردیف روبرو هستیم که شامل هفت‌دستگاه و پنج آواز است که هر کدام از آنها دارای یک‌روند و سیر مشخصی هستند. سرآغاز خط سیر که به درآمد مشهور است مختص ابتدا و مقدمه قطعه می‌باشد. مهم‌ترین جنبه‌های دستگاه ایرانی عبارت‌اند از:
گوشه‌ها موسیقی ایرانی
گوشه‌ها واحدهای سازنده یک دستگاه محسوب می‌شوند. به این معنا که هر دستگاه از بخش‌های کوچک‌تری به نام گوشه تشکیل شده است و هر گوشه دارای ملودی و الگوی مشخصی می‌باشد. این گوشه‌ها توسط اساتید و نوازندگان موسیقی ایرانی اجرا شده‌اند که از منظر طول اجرا به سه دسته تقسیم‌بندی می‌شوند:
- گوشه‌های بزرگ: به ملودی‌هایی که در طول یک قطعه بیش از یک‌بار تکرار شوند گوشه بزرگ می‌گویند. از نمونه‌های معروف می‌توان به گوشه بیات کرد، شوشتری و مخالف اشاره نمود.
- گوشه کوچک: به آن دسته از گوشه‌هایی که در هر دستگاه و آوازی وجود دارند، گوشه کوچک می‌گویند.
- گوشه سرگردان: این نوع گوشه‌ها را در هر دستگاهی می‌توان نواخت.
مایه یا تنالیه
مایه در موسیقی دستگاهی شامل ردیف منظم و نامنظم صداهای یک گام است؛ مثلاً مایه یک آهنگ لا است. به این معنا که دیگر صداها به آن اتکا دارد و به همین دلیل به آن نت پایه می‌گویند. هر دستگاه یک مایه اصلی دارد که این نت، مرکز ثقل ملودی‌های دستگاه است و اغلب در پایان جملات یا قطعات به آن بازگشت می‌شود.
گام و فواصل
در ادامه آشنایی با مفهوم دستگاه در موسیقی ایرانی به معرفی گام می‌پردازیم. هر دستگاه دارای یک گام مخصوص است که فواصل بین نت‌ها در آن مشخص می‌گردد. این فواصل، باعث ایجاد حال‌وهوای خاص هر دستگاه می‌شوند.
مقام در موسیقی دستگاهی
در موسیقی ایرانی، مفهومی به نام مقام نیز وجود دارد که برای دسته‌بندی موسیقی ایرانی، ترکی، آذربایجانی، عربی و ترکی استفاده می‌شود. مقام، مجموعه‌ای از الگوهای ملودیک یا نغمه‌هایی است که در فواصل مشخصی در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. تعداد این مقام‌ها در موسیقی‌های مختلف متفاوت هستند؛ مثلاً مقام‌های ترکی 13 عدد و تعداد مقام ایرانی12 عدد می‌باشد.
ردیف
ردیف، مجموعه‌ای از قطعات و گوشه‌های موسیقی دستگاهی است که به‌صورت نظام‌مند گردآوری شده‌اند. ردیف‌ها دارای مشخصات و ویژگی‌های منحصربه‌فردی می‌باشند که هر کدام از آنها از مجموعه‌ای از ملودی تشکیل شده‌اند که آن ملودی‌ها (گوشه‌ها) خودبخشی از یک دستگاه یا آواز موسیقی هستند. ردیف، به‌عنوان منبع اصلی آموزش و حفظ سنت‌های موسیقی دستگاهی ایران شناخته می‌شود. برخی از مشهورترین آنها شامل ردیف ابوالحسن صبا، موسی خان معروفی، میرزا عبداله، عبداله خان دوامی و سعید هرمزی هستند.
دستگاه‌های اصلی در موسیقی ایرانی
موسیقی دستگاهی ایران هفت‌دستگاه اصلی دارد که در ادامه این مقاله اشاره‌ای تیتروار به هر یک از آنها می‌کنیم:
شور: این دستگاه به دلیل گستردگی قطعاتی که دارد به‌عنوان مادر دستگاه‌ها موسیقی سنتی ایرانی به شمار می‌آید. آوازهایی مانند ابوعطار، دشتی، افشاری، بیات کرد و ترک نمونه‌هایی از 5 آواز مطرح در دستگاه شور است. همچنین گوشه‌هایی چون شهرآشوب، کرشمه، سلمک، شهناز و… نیز با این دستگاه نواخته شده است. ماهور: با این دستگاه آهنگ‌های شاد، پرانرژی و سرشار از زندگی نواخته می‌شود. برخی از گوشه‌های معروف دستگاه ماهور شامل قطعاتی چون داد، دلکش، طرب انگیز، راک کشمیر، گشایش، دلکش و… هستند.
همایون: مقاله آشنایی با مفهوم دستگاه در موسیقی ایرانی را با معرفی، دستگاهی با حال‌وهوای عرفانی، متفکرانه و بسیار غم‌انگیز ادامه می‌دهیم. در آهنگ‌های همایون حالتی از وقار و اشرافیت احساس می‌شود. چکاوک، بیداد، لیلی و مجنون، نفیر، شوشتری، دلنواز و.. گوشه‌هایی از دستگاه همایون هستند. همچنین آوازهای بیات اصفهانی و شوشتری، نیز با این دستگاه نواخته شده است.
نوا: قطعات نواخته شده با دستگاه نوا بسیار ملایم و آرامش‌بخش هستند. در واقع این دستگاه زیرمجموعه‌ای از شورمی باشد؛ اما در گردش ملودی آنها، تفاوت‌هایی وجود دارد. برخی از گوشه‌های نواخته شده با نوا عبارت‌اند از کرشمه، زنگوله، عشیران، خجسته و…
سه‌گاه: در اجزای قطعات این دستگاه انعطاف زیادی وجود دارد و آهنگ‌هایش بسیار غمگین و سوزناک می‌باشند. گوشه‌های معروف اجرا دستگاه شده با سه‌گاه درآمد، مویه، زابل، حزین، مخالف و… می‌باشد.
چهارگاه: دستگاهی با حال‌وهوای پرشور، پرانرژی و قهرمانانه که بیشتر مخصوص افراد سحرخیز است. اسامی گوشه‌های چهارگاه عبارت‌اند از: کرشمه، فرود، حصار، منصوری، حاجی‌حسنی و…
راست‌پنجگاه: این دستگاه شباهت زیادی به ماهور دارد و قطعات آن بسیار باشکوه و موقر هستند. برخی از انواع گوشه‌های معروف دستگاه راست پنجگاه شامل عراق، بحر نور، نغمه، پروانه، عشاق و… می‌باشد.
نتیجه‌گیری
دستگاه‌ها، چارچوب اصلی موسیقی ایرانی را تشکیل می‌دهند. هنرمندان موسیقی با شناخت دستگاه‌ها و قواعد آنها، می‌توانند قطعات متنوع و زیبایی خلق کنند. همچنین دستگاه‌ها، در انتقال احساسات و مفاهیم مختلف نیز نقش مهمی دارند.
