ساز دوزله یکی از کهن‌ترین سازهای بادی ایران است که در دسته سازهای دو زبانه‌ای (double reed) قرار می‌گیرد. این ساز محلی با صدای گیرا و پرطنین خود، قرن‌هاست که در مراسم شادی و آیین‌های مختلف مناطق مختلف ایران نواخته می‌شود. دوزله از دو لوله صوتی موازی تشکیل شده که معمولاً از جنس نی یا چوب ساخته می‌شود و با دمیدن در آن، صدایی پرحجم و شبیه به کرنا تولید می‌کند. در ادامه این مقاله از آموزشگاه موسیقی دادآفرین قصد داریم به معرفی ساز دوزله بپردازیم.
معرفی ساز دوزله: تاریخچه و پیشینه
قدمت این ساز به دوره پیش از اسلام می‌رسد. دو زله مشابه‌سازی به نام “مزدوج” در متون تاریخی ذکر شده و در نقوش باستانی تخت جمشید نیز مشاهده می‌شود. این ساز در مناطق مختلف ایران در اندازه و طرح های مختلفی ساخته شده و با نام‌های گوناگون شناخته می‌شود:
- لرستان: دوزله پهن
- کردستان: جفت نی
- خراسان: قوشمه
- سیستان و بلوچستان: دونلی یا دونای
نوازندگان معرفی چون علی آبشوری، خان محمد، رمضان عزیزی این ساز بادی را می نوازند. در هرمزگان مراد نهاوندی و در خراسان قنبر راست گو در نوازندگی این ساز معروف هستند.
ساختار و ویژگی‌های فنی دوزله
ساز دوزله از دو لوله صوتی موازی ساخته شده که معمولاً از جنس نی، چوب درختان محکمی مانند زردآلو یا گردو، و در برخی موارد از فلز تشکیل می‌شود. این دو لوله که طولی بین ۲۰ تا ۴۰ سانتی‌متر دارند، به وسیله موم یا نخ محکم به هم متصل شده‌اند و هر لوله دارای ۵ تا ۷ سوراخ صوتی در قسمت بالایی است. در قسمت دهانی ساز، دو زبانه (قِلم) از جنس نی یا فلز قرار دارد که با دمیدن نوازنده به ارتعاش درآمده و تولید صدا می‌کنند.
طراحی خاص این ساز به نوازنده امکان می‌دهد همزمان از هر دو لوله صوتی استفاده کند و با انگشت‌گذاری روی سوراخ‌ها، نت‌های مختلفی اجرا نماید. جالب اینکه در برخی انواع دوزله، دو لوله دقیقاً همصدا کوک می‌شوند، در حالی که در انواع دیگر، یکی از لوله‌ها به عنوان «واخوان» عمل کرده و صدای پس‌زمینه ایجاد می‌کند. اجزای اصلی این ساز عبارتند از:
- دو لوله صوتی: معمولاً از جنس نی یا چوب
- زبانه‌ها (قِلم): از جنس نی یا برنج
- پهنايی (حلقه‌های اتصال): از موم طبیعی یا نخ
- سوراخ‌های صوتی: معمولاً 5 تا 7 سوراخ در هر لوله
ویژگی‌های صوتی وتکنیک های نوازندگی ساز دو زله
معرفی ساز دوزله را با ویژگی های خاص ومنحصر به فرد صوتی آن ادامه می دهیم. این ساز بادی با تولید صدایی پرطنین، رسا و دارای هارمونی طبیعی شناخته می‌شود، چرا که دو لوله صوتی آن به صورت همزمان به ارتعاش درمی‌آیند. محدوده صوتی دوزله معمولاً بین یک تا دو اکتاو است و توانایی اجرای ملودی‌های پرتحریر با رنگ صوتی خاص را دارد.
صدای دوزله ترکیبی از زیرایی شفاف و بم عمیق است که در اجرای موسیقی‌های محلی و آیینی بسیار تأثیرگذار ظاهر می‌شود. همچنین، این ساز قادر به تولید صداهای ویبراتو است که به نوازنده امکان بیان احساسی و هنری بیشتری می‌دهد. ویژگی دیگر صدای دوزله، حضور قوی در فضای باز است که آن را برای اجرای مراسم آیینی و مذهبی، رقص های محلی و… ایده‌آل می‌سازد.
تکنیک‌های نوازندگی دوزله
نوازندگی ساز دوزله به تکنیک‌های خاصی نیاز دارد که مهم‌ترین آن تنفس چرخشی است تا نوازنده بتواند صدایی پیوسته و بدون وقفه ایجاد کند. نوازندگان حرفه‌ای از انگشت‌گذاری سریع و دقیق روی سوراخ‌های دو لوله به صورت هماهنگ استفاده می‌کنند و با تنظیم فشار هوا و تغییر زاویه لب‌ها روی زبانه‌ها، کنترل دینامیک و رنگ صوتی را در اختیار می‌گیرند.
تکنیک‌های پیشرفته‌تر شامل تحریرهای محلی با لرزش زبان،پرش‌های ملودیک بین فواصل گسترده و هماهنگی دو لوله برای ایجاد هارمونی‌های ساده است. برخی نوازندگان از تکنیک‌های ضربه‌ای با زبان برای ایجاد ریتم‌های پیچیده استفاده می‌کنند، در حالی که دیگران با تنظیم فشار لب‌ها روی زبانه‌ها، صدایی نرم‌تر یا خشن‌تر تولید می‌نمایند. تکنیک های ویژه نوازندگی با این ساز عبارت است از:
- تحریرهای محلی: ویبراسیون‌های خاص
- پرش‌های ملودیک: اجرای فواصل گسترده
- هماهنگی دو لوله: ایجاد هارمونی ساده
سخن آخر
هدف ما در آموزشگاه موسیقی دادآفرین از معرفی ساز دوزله، زنده نگه داشتن سازهای محلی و فولکلور ایرانی است. این ساز به عنوان بخشی از هویت موسیقایی ایران، نیازمند توجه ویژه می باشد. امید است با حمایت از نوازندگان و ساختارهای آموزشی بتوانیم این گنجینه فرهنگی را برای نسل‌های آینده حفظ کنیم.
